Nguyên nhân tiểu đường thai kỳ: Hiểu biết và phòng ngừa hiệu quả

Nguyên nhân tiểu đường thai kỳ là chủ đề được nhiều mẹ bầu quan tâm, bởi đây là tình trạng khá phổ biến ở phụ nữ mang thai, ảnh hưởng đến cách cơ thể sử dụng đường (glucose). Bệnh xuất hiện do nhiều yếu tố như thay đổi nội tiết tố, di truyền, chế độ ăn uống thiếu lành mạnh và lối sống ít vận động. 

Khi hiểu rõ nguyên nhân sẽ giúp mẹ bầu nhận thức được các nguy cơ và xây dựng lối sống lành mạnh để phòng ngừa hiệu quả. Đảm bảo một thai kỳ khỏe mạnh, an toàn cho cả mẹ và bé. Bài viết dưới đây, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu chi tiết về các nguyên nhân dẫn đến bệnh tiểu đường thai kỳ và cách phòng ngừa hiệu quả.

Các nguyên nhân tiểu đường thai kỳ mẹ bầu nên biết

Tiểu đường thai kỳ được hình thành và phát triển do nhiều yếu tố nguy cơ tạo nên. Từ thay đổi sinh lý tự nhiên trong cơ thể đến các yếu tố liên quan đến lối sống và di truyền. Sau đây là các nguyên nhân bị tiểu đường thai kỳ chính mà mẹ bầu cần lưu ý:

Nguyên nhân tiểu đường thai kỳ đến từ nhiều yếu tố 

1. Thay đổi nội tiết tố trong thai kỳ

Yếu tố này là một trong những nguyên nhân tiểu đường thai kỳ hàng đầu và mang tính sinh lý. Trong suốt quá trình mang thai, có thể mẹ bầu sẽ trải qua nhiều thay đổi nội tiết tố để hỗ trợ sự phát triển của thai nhi. Các hormone như estrogen, progesterone và nhau thai sản xuất hormone nhau thai (human placental lactogen - HPL) có thể làm giảm độ nhạy của cơ thể với insulin, dẫn đến tình trạng kháng insulin. 

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), trong thai kỳ, kháng insulin có thể tăng gấp 2–3 lần so với bình thường. Điều này khiến cho các tế bào trong cơ thể không phản ứng tốt với insulin, từ đó làm tăng lượng đường huyết trong máu. Đối với một số phụ nữ, tuyến tụy không thể sản xuất đủ insulin để bù đắp cho sự đề kháng này, dẫn đến tình trạng tiểu đường thai kỳ.

Khi các tế bào trở nên kém nhạy cảm với insulin, glucose không thể dễ dàng đi vào tế bào để chuyển hóa thành năng lượng mà thay vào đó, tích tụ lại trong máu, dẫn đến tăng đường huyết. Mặc dù tuyến tụy của người mẹ sẽ cố gắng sản xuất nhiều insulin hơn để bù đắp, nhưng nếu khả năng sản xuất insulin không đủ để vượt qua tình trạng kháng insulin này, tiểu đường thai kỳ sẽ xuất hiện. Đây là một quá trình tự nhiên của thai kỳ, nhưng mức độ ảnh hưởng và khả năng bù trừ của mỗi người là khác nhau, không phải ai mang thai cũng mắc tiểu đường thai kỳ.

2. Di truyền và tiền sử bệnh lý trong gia đình

Yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng trong việc xác định nguy cơ tiểu đường thai kỳ. Nếu mẹ bầu có người thân trong gia đình (bố, mẹ, anh chị em) mắc tiểu đường loại 1 hoặc loại 2, nguy cơ bị tiểu đường thai kỳ sẽ cao hơn. Một số nghiên cứu cho thấy các gen liên quan đến chuyển hóa glucose có thể di truyền và làm tăng khả năng kháng insulin ở mẹ bầu. Vì vậy, việc nắm rõ tiền sử bệnh lý gia đình sẽ giúp bác sĩ đánh giá nguy cơ và đưa ra các biện pháp theo dõi phù hợp.

Ngoài ra, nếu mẹ bầu đã từng bị tiểu đường thai kỳ trong lần mang thai trước, nguy cơ tái phát ở lần mang thai sau là rất cao. Nghiên cứu cho thấy, phụ nữ đã từng mắc tiểu đường thai kỳ có đến 30-70% khả năng mắc lại trong những lần mang thai tiếp theo. Điều này cho thấy có một yếu tố di truyền hoặc cơ địa nhất định khiến cơ thể dễ bị ảnh hưởng bởi những thay đổi nội tiết tố thai kỳ hơn so với những người khác.

3. Chế độ ăn uống thiếu lành mạnh

Chế độ ăn uống có ảnh hưởng trực tiếp đến việc kiểm soát đường huyết và là một trong những nguyên nhân gây tiểu đường thai kỳ có thể điều chỉnh được. Việc tiêu thụ quá nhiều thực phẩm giàu đường, tinh bột tinh chế, chất béo không lành mạnh và ít chất xơ có thể làm tăng nhanh lượng đường trong máu.

• Đường và tinh bột tinh chế: Bánh kẹo, đồ uống có đường, gạo trắng, bánh mì trắng, mì gói... là những thực phẩm có chỉ số đường huyết cao, khiến đường huyết tăng vọt sau khi ăn. Khi nạp quá nhiều, cơ thể phải sản xuất insulin liên tục để xử lý, lâu dần có thể gây kiệt sức cho tuyến tụy và dẫn đến kháng insulin.
• Chất béo không lành mạnh: Thực phẩm chiên xào, đồ ăn nhanh, thịt đỏ nhiều mỡ... không chỉ gây tăng cân mà còn có thể làm trầm trọng thêm tình trạng kháng insulin.
• Thiếu chất xơ: Chất xơ trong rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt giúp làm chậm quá trình hấp thu đường vào máu, ổn định đường huyết. Thiếu chất xơ khiến đường huyết dễ tăng cao đột ngột.

Một chế độ ăn uống không cân bằng, thiếu hụt các dưỡng chất cần thiết cũng có thể ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa glucose trong cơ thể, làm tăng nguy cơ tiểu đường thai kỳ.

Chế độ ăn uống không lành mạnh

4. Ít vận động

Lối sống ít vận động là một nguyên nhân bị tiểu đường thai kỳ đáng kể. Khi cơ thể không được vận động thường xuyên, các tế bào sẽ kém nhạy cảm hơn với insulin, dẫn đến tình trạng kháng insulin. Vận động giúp cơ bắp sử dụng glucose làm năng lượng, từ đó giúp giảm lượng đường trong máu.

Phụ nữ mang thai ít vận động, đặc biệt là những người có công việc văn phòng hoặc lối sống tĩnh tại, thường có nguy cơ cao hơn. Khi không duy trì hoạt động thể chất đều đặn sẽ làm tăng cân quá mức và ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa glucose, chất béo trong cơ thể. Ngược lại, việc tập thể dục đều đặn, phù hợp với thể trạng mẹ bầu có thể cải thiện độ nhạy insulin của cơ thể và giúp kiểm soát đường huyết hiệu quả.

5. Mang thai ở độ tuổi trên 35

Tuổi tác của mẹ bầu cũng ảnh hưởng đến nguyên nhân bị tiểu đường thai kỳ. Phụ nữ mang thai khi trên 35 tuổi có nguy cơ cao hơn do quá trình chuyển hóa glucose của cơ thể giảm hiệu quả theo thời gian. Ngoài ra, mẹ bầu lớn tuổi thường dễ gặp các vấn đề sức khỏe khác như huyết áp cao, làm tăng khả năng mắc tiểu đường thai kỳ.

Hơn nữa, phụ nữ lớn tuổi thường có xu hướng tích lũy nhiều mỡ thừa hơn, đặc biệt là mỡ nội tạng, vốn có liên quan chặt chẽ đến tình trạng kháng insulin. Sự kết hợp của những thay đổi sinh lý liên quan đến tuổi tác và các yếu tố lối sống có thể làm tăng khả năng phát triển tiểu đường thai kỳ ở nhóm đối tượng này.

6. Từng sinh con nặng cân

Nếu mẹ bầu đã từng sinh một em bé nặng hơn 4kg (khoảng 9 pounds) trong lần mang thai trước, nguy cơ mắc tiểu đường thai kỳ ở lần mang thai hiện tại sẽ cao hơn. Điều này là do việc sinh con nặng cân thường là dấu hiệu cho thấy mẹ đã có tình trạng đường huyết cao trong thai kỳ trước đó, dù có thể không được chẩn đoán chính thức là tiểu đường thai kỳ.

Khi đường huyết của mẹ cao, glucose dư thừa sẽ được truyền qua nhau thai và thai nhi. Cơ thể thai nhi sẽ phải sản xuất thêm insulin để xử lý lượng glucose dư thừa này, dẫn đến việc tích trữ chất béo nhiều hơn và tăng cân nhanh chóng, gây ra tình trạng thai to (macrosomia). Do đó, tiền sử sinh con nặng cân là một chỉ báo quan trọng về khả năng rối loạn chuyển hóa glucose của cơ thể mẹ.

7. Các yếu tố nguy cơ khác 

Ngoài các nguyên nhân chính nêu trên, một số yếu tố khác cũng làm tăng nguy cơ tiểu đường thai kỳ, bao gồm:

Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS): Phụ nữ mắc PCOS thường có tình trạng kháng insulin và rối loạn chuyển hóa glucose ngay cả trước khi mang thai. Từ đó làm tăng đáng kể nguy cơ tiểu đường thai kỳ khi họ mang thai. PCOS gây ra sự mất cân bằng hormone, ảnh hưởng đến khả năng sản xuất và sử dụng insulin của cơ thể.

Đã từng sinh bé bị dị tật bẩm sinh hoặc bị chết non không rõ nguyên nhân: Tiền sử này có thể là dấu hiệu của một tình trạng đường huyết cao không được kiểm soát trong các thai kỳ trước đó, gây ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi. Đường huyết cao có thể gây ra dị tật bẩm sinh và làm tăng nguy cơ thai chết lưu.

Đã từng bị tiểu đường thai kỳ trong lần mang thai trước: Như đã đề cập ở trên, đây là một trong những yếu tố nguy cơ tiểu đường thai kỳ mạnh nhất. Khoảng 30-70% phụ nữ đã từng bị tiểu đường thai kỳ sẽ tái phát trong các lần mang thai tiếp theo.

Thai phụ mắc huyết áp cao (tăng huyết áp): Tăng huyết áp thường đi kèm với tình trạng kháng insulin và rối loạn chuyển hóa. Phụ nữ mang thai bị huyết áp cao có nguy cơ mắc tiểu đường thai kỳ cao hơn và ngược lại, tiểu đường thai kỳ cũng có thể làm tăng nguy cơ tiền sản giật và cao huyết áp.

Thừa cân hoặc béo phì trước khi mang thai: Chỉ số khối cơ thể (BMI) cao trước khi mang thai làm tăng đáng kể nguy cơ tiểu đường thai kỳ. Mô mỡ thừa, đặc biệt là mỡ nội tạng, có thể sản xuất các chất gây viêm và hormone làm giảm độ nhạy của tế bào với insulin, dẫn đến kháng insulin. Ngay cả việc tăng cân quá mức trong thai kỳ cũng có thể làm tăng nguy cơ này.

Xem thêm: Nguyên nhân gây bệnh tiểu đường tuýp 1

Cách phòng ngừa hiệu quả tiểu đường thai kỳ

Mặc dù có những nguyên nhân tiểu đường thai kỳ không thể thay đổi như yếu tố di truyền hay tuổi tác, nhưng mẹ bầu vẫn có thể chủ động phòng ngừa và kiểm soát rủi ro thông qua việc điều chỉnh lối sống

Duy trì chế độ ăn uống lành mạnh và cân bằng

Hạn chế đường và tinh bột tinh chế: Tránh đồ uống có đường, bánh kẹo, đồ ăn vặt. Thay thế gạo trắng bằng gạo lứt, bánh mì trắng bằng bánh mì nguyên cám. Tăng cường chất xơ: Bổ sung nhiều rau xanh, trái cây tươi (ăn cả quả thay vì ép nước), ngũ cốc nguyên hạt, các loại đậu. Chất xơ giúp ổn định đường huyết, tạo cảm giác no lâu và hỗ trợ tiêu hóa.

Kiểm soát khẩu phần ăn: Ăn các bữa nhỏ, đều đặn trong ngày để tránh đường huyết tăng vọt. Chia nhỏ bữa ăn cũng giúp cơ thể hấp thu chất dinh dưỡng tốt hơn. Chọn thực phẩm giàu protein và chất béo lành mạnh: Thịt nạc, cá, trứng, sữa ít béo, các loại hạt, quả bơ, dầu oliu... giúp cung cấp năng lượng, duy trì cảm giác no và hỗ trợ sự phát triển của thai nhi.

Uống đủ nước: Nước lọc là lựa chọn tốt nhất. Hạn chế nước ngọt, nước ép trái cây đóng hộp.

2.  Tập thể dục đều đặn

Trước và trong thai kỳ, duy trì hoạt động thể chất là rất quan trọng. Mẹ bầu nên tham khảo ý kiến bác sĩ để lựa chọn hình thức vận động phù hợp. Các bài tập nhẹ nhàng như đi bộ nhanh, bơi lội, yoga cho bà bầu, hoặc đạp xe tại chỗ (với sự giám sát) ít nhất 30 phút mỗi ngày, hầu hết các ngày trong tuần. Vận động giúp cơ thể sử dụng glucose hiệu quả hơn, cải thiện độ nhạy insulin và kiểm soát cân nặng.

Tập thể dục đều đặn để sống khỏe

3.  Kiểm soát cân nặng hợp lý

Nếu mẹ bầu đang thừa cân hoặc béo phì trước khi mang thai, hãy cố gắng giảm cân một cách khoa học dưới sự hướng dẫn của chuyên gia dinh dưỡng và bác sĩ. Trong thai kỳ, việc tăng cân quá mức cũng làm tăng nguy cơ tiểu đường thai kỳ. Mẹ bầu cần tuân thủ mức tăng cân khuyến nghị của bác sĩ dựa trên chỉ số BMI trước khi mang thai.

4.  Khám thai định kỳ và tuân thủ các xét nghiệm sàng lọc

Đừng bỏ qua các buổi khám thai định kỳ. Bác sĩ sẽ theo dõi sức khỏe của mẹ và bé, đồng thời chỉ định các xét nghiệm sàng lọc tiểu đường thai kỳ vào thời điểm thích hợp (thường là tuần 24-28). Nếu có bất kỳ yếu tố nguy cơ tiểu đường thai kỳ nào, hãy thông báo cho bác sĩ để được tư vấn và theo dõi chặt chẽ hơn.

 5. Quản lý căng thẳng

Căng thẳng có thể ảnh hưởng đến hormone và đường huyết. Tập thiền, yoga, nghe nhạc nhẹ hoặc các hoạt động thư giãn khác có thể giúp mẹ bầu giảm căng thẳng.

Kết luận

Tiểu đường thai kỳ là tình trạng phổ biến nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa nếu mẹ bầu hiểu rõ nguyên nhân tiểu đường thai kỳ và chủ động thay đổi lối sống. Dù không thể kiểm soát các yếu tố như di truyền hay tuổi tác, mẹ vẫn có thể giảm nguy cơ mắc bệnh thông qua chế độ ăn uống lành mạnh, vận động phù hợp, kiểm soát cân nặng và khám thai định kỳ. Sự chủ động hôm nay chính là nền tảng cho một thai kỳ khỏe mạnh và an toàn cho cả mẹ và bé.