Bệnh tiểu đường có di truyền không? Yếu tố tăng nguy cơ mắc bệnh

Bệnh tiểu đường có di truyền không? Câu hỏi này được rất nhiều người quan tâm, đặc biệt là những ai đang bị hoặc có người thân trong gia đình mắc bệnh. Điều này đã dẫn đến sự lo lắng rằng liệu bạn có nguy cơ mắc bệnh cao hơn nếu trong gia đình cũng có người từng bị tiểu đường. Trên toàn thế giới, trong đó có Việt Nam, tỷ lệ số ca mắc bệnh tiểu đường đang ngày càng gia tăng.

Vì vậy, khi nhận thấy được sự nguy cơ lớn như thế, việc nhận biết mối liên hệ giữa di truyền và tiểu đường sẽ giúp chủ động hơn trong phòng ngừa, phát hiện sớm và kiểm soát bệnh. Hãy cùng tìm hiểu qua bài viết dưới đây để nhận định chính xác về tính di truyền của bệnh tiểu đường.

Bệnh tiểu đường có di truyền không?

Bệnh tiểu đường có di truyền không? Câu trả lời là có, bệnh tiểu đường có yếu tố di truyền nhưng mức độ và cơ chế di truyền khác nhau sẽ phụ thuộc vào từng loại tiểu đường. Tuy nhiên, yếu tố này không có nghĩa là bạn chắc chắc sẽ mắc bệnh. Di truyền chỉ là một trong nhiều yếu tố nguy cơ và thường cần có sự kết hợp của nhiều yếu tố khác như lối sống, môi trường để bệnh có thể phát triển.

Di truyền là yếu tố đóng vai trò quan trọng trong việc xác định khả năng mắc tiểu đường của một người. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, nếu trong gia đình có bố, mẹ, anh, chị em ruột mắc bệnh tiểu đường thì nguy cơ con cái mắc bệnh cũng sẽ cao hơn so với người không có tiền sử gia đình. Với tỷ lệ chiếm tới 75% nếu cha và mẹ đều mắc phải bệnh tiểu đường. Còn nếu chỉ có cha hoặc mẹ mắc bệnh thì xác suất con bị bệnh là 15-20%. 

Bệnh tiểu đường có di truyền không? Câu trả lời là có

Tuy nhiên, không phải ai có gen di truyền cũng sẽ mắc bệnh, và ngược lại, không phải ai không có tiền sử gia đình thì sẽ miễn nhiễm với tiểu đường. Điều này cho thấy bệnh đái tháo đường là một bệnh đa yếu tố, có thực sự mắc bệnh hay không còn phụ thuộc vào việc tiếp xúc với các yếu tố kích hoạt khác như chế độ ăn uống không lành mạnh, ít vận động hoặc các yếu tố môi trường khác.

Yếu tố di truyền của các loại tiểu đường

Mặc dù di truyền có vai trò trong hầu hết các loại tiểu đường nhưng mức độ và cơ chế tác động lại khác nhau giữa các loại. Sau đây là các yếu tố di truyền của tiểu đường tuýp 1, tiểu đường tuýp 2 và tiểu đường thai kỳ.

Tiểu đường tuýp 1

Bệnh tiểu đường có di truyền không trong loại tiểu đường tuýp 1 với câu trả lời là có. Tiểu đường type 1 là một bệnh tự miễn, trong đó hệ thống miễn dịch của cơ thể tấn công và phá hủy các tế bào beta sản xuất insulin trong tuyến tụy. Yếu tố di truyền có vai trò quan trọng nhưng phức tạp trong tiểu đường tuýp 1.

Các nghiên cứu đã chỉ ra được một số gen, đặc biệt là các gen thuộc hệ thống kháng nguyên bạch cầu người (HLA) trên nhiễm sắc thể số 6, quyết định 40%-50%, có liên quan chặt chẽ đến nguy cơ mắc tiểu đường loại 1. Những gen này giúp điều hòa hệ thống miễn dịch. Khi thừa hưởng các biến thể gen HLA cụ thể, nguy cơ phát triển phản ứng tự miễn chống lại tế bào beta sẽ cao hơn. Một khi tế bào bị phá hủy, tuyến tụy sẽ không thể sản xuất insulin, dẫn đến lượng đường trong máu tăng cao và gây bệnh tiểu đường.

Các nhà khoa học đã chứng minh, trong gia đình, nếu bố mẹ đều có tiền sử mắc bệnh tiểu đường type 1 thì khả năng sẽ truyền cho con cái khoảng 30%. Còn gia đình có bố bị tiểu đường, khả năng con bị di truyền chiếm khoảng 6%, nếu chỉ mỗi mẹ bị thì tỷ lệ di truyền là 4% và 1% khi người phụ nữ trên 25 tuổi.

Bên cạnh các yếu tố gen thì tiểu đường tuýp 1 còn bị ảnh hưởng bởi các yếu tố môi trường như virus, ví dụ như virus coxsackie, enterovirus,...độc tố hoặc chế độ ăn uống sớm.

Tiểu đường tuýp 2

Tiểu đường tuýp 2 là loại tiểu đường phổ biến nhất, chiếm tới 90-95% tổng số ca mắc. Trong tiểu đường type 2, cơ thể không sản xuất đủ insulin hoặc các tế bào trở nên đề kháng với insulin (kháng insulin). Nguy cơ mắc bệnh cao nếu có người thân mắc bệnh đái tháo đường type 2.

Các nghiên cứu đã xác định hàng chục gen liên quan đến việc tăng nguy cơ mắc tiểu đường type 2. Các gen này có thể ảnh hưởng đến chức năng tế bào beta, độ nhạy insulin, quá trình chuyển hóa glucose và chất béo. Ví dụ, một số gen có thể làm tăng khả năng kháng insulin, trong khi những gen khác ảnh hưởng đến khả năng tuyến tụy sản xuất đủ insulin để bù đắp tình trạng kháng insulin.

Nguy cơ mắc tiểu đường tăng lên đáng kể nếu có người thân như cha mẹ, anh chị em ruột mắc bệnh: 

• Một trong hai cha mẹ mắc tiểu đường tuýp 2 trước 50 tuổi, nguy cơ của con cái có thể lên đến 14%.
• Còn cha mẹ mắc bệnh sau 50 tuổi, nguy cơ của con cái có thể là 8%.
• Nếu cả hai cha mẹ đều bệnh tiểu đường type 2, nguy cơ của con cái có thể lên tới 75%.

Dù di truyền có vai trò lớn nhưng lối sống vẫn là yếu tố có ảnh hưởng lớn đến việc hình thành và phát triển bệnh đái tháo đường. Những người có khuynh hướng di truyền nhưng duy trì lối sống lành mạnh như chế độ ăn khoa học, tập thể dục đều đặn, duy trì cân nặng hợp lý,....có thể sẽ không bao giờ mắc bệnh tiểu đường. Ngược lại, nếu có yếu tố di truyền và lối sống không lành mạnh sẽ có nguy cơ mắc bệnh cao hơn.

Những yếu tố làm tăng nguy cơ tiểu đường 

Mặc dù bệnh tiểu đường có di truyền không là một yếu tố đáng quan tâm, nhưng việc hình thành bệnh còn chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố khác. Dưới đây là một số yếu tố phổ biến làm tăng nguy cơ tiểu đường

Thừa cân hoặc béo phì: Đây là yếu tố nguy cơ lớn nhất đối với tiểu đường tuýp 2. Mỡ thừa, đặc biệt là mỡ bụng, làm tăng tình trạng kháng insulin của cơ thể, khiến cơ thể khó sử dụng glucose hơn. 

Thiếu hoạt động thể chất: Lối sống ít vận động làm giảm khả năng sử dụng glucose của cơ bắp, dẫn đến tích tụ đường trong máu và tăng kháng insulin.

Chế độ ăn uống không lành mạnh: Tiêu thụ quá nhiều thực phẩm chế biến sẵn, đồ ngọt, đồ uống có đường, chất béo bão hòa và chất béo chuyển hóa có thể gây tăng cân và làm suy yếu khả năng điều hòa đường huyết của cơ thể.

Tuổi tác: Nguy cơ mắc bệnh tiểu đường tăng lên theo tuổi, đặc biệt là sau tuổi 45.

Chủng tộc/Dân tộc: Một số nhóm dân tộc có nguy cơ mắc tiểu đường type 2 cao hơn, chẳng hạn như người gốc Á, người Mỹ gốc Phi, người Mỹ gốc Tây Ban Nha/Latinh, người Mỹ bản địa và người dân đảo Thái Bình Dương.

Huyết áp cao: Tăng huyết áp thường đi kèm với tình trạng kháng insulin và làm tăng nguy cơ mắc tiểu đường.

Căng thẳng: Stress sẽ ảnh hưởng đến nồng độ hormone và gây tăng đường huyết.

Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS) ở nữ giới: PCOS là một yếu tố nguy cơ độc lập gây kháng insulin và đái tháo đường tuýp 2.

Tiền sử tiểu đường thai kỳ: Phụ nữ từng bị tiểu đường thai kỳ có nguy cơ cao mắc tiểu đường tuýp 2 trong tương lai.

Béo phì là yếu tố tăng nguy cơ bệnh tiểu đường

Xem thêm: Hiểu sâu về bệnh tiểu đường

Xét nghiệm di truyền và chẩn đoán bệnh tiểu đường

Hiện nay, các xét nghiệm di truyền có thể được thực hiện để xác định các gen liên quan đến tiểu đường.

Xét nghiệm gen tiểu đường tuýp 1: Các xét nghiệm này tìm kiếm các biến thể gen HLA nhất định hoặc các kháng thể tự miễn có mặt trong máu, cho thấy nguy cơ phát triển tiểu đường type 1. Tuy nhiên, xét nghiệm này thường chỉ được cân nhắc trong các trường hợp đặc biệt, ví dụ như anh chị em ruột của người mắc tiểu đường hoặc trong các nghiên cứu lâm sàng.

Xét nghiệm gen tiểu đường tuýp 2: Mặc dù có rất nhiều gen liên quan đến đái tháo đường tuýp 2, việc xét nghiệm di truyền tổng quát cho tuýp 2 không được khuyến nghị rộng rãi trong thực hành lâm sàng thông thường. Lý do là vì yếu tố gen chỉ là một phần nhỏ trong bức tranh tổng thể của tiểu đường, và các yếu tố lối sống đóng vai trò quan trọng hơn nhiều. Hơn nữa, việc xác định một gen cụ thể không thay đổi các khuyến nghị về lối sống để phòng ngừa bệnh.

Xét nghiệm gen cho các dạng tiểu đường hiếm gặp (MODY): Đây là trường hợp mà xét nghiệm di truyền có giá trị nhất. MODY là một dạng tiểu đường di truyền theo kiểu trội trên nhiễm sắc thể thường, gây ra bởi đột biến của một gen duy nhất. Chẩn đoán chính xác MODY thông qua xét nghiệm gen rất quan trọng vì nó ảnh hưởng đến phương pháp điều trị (một số dạng MODY có thể được điều trị bằng sulfonylurea thay vì insulin).

Lưu ý quan trọng: Hiện tại, các xét nghiệm di truyền chủ yếu mang tính nghiên cứu hoặc áp dụng trong các trường hợp đặc biệt. Để chẩn đoán bệnh tiểu đường, các bác sĩ vẫn dựa vào các xét nghiệm đường huyết tiêu chuẩn như:

• Xét nghiệm đường huyết lúc đói (FPG): Đo lượng đường trong máu sau ít nhất 8 giờ nhịn ăn.
• Xét nghiệm dung nạp glucose đường uống (OGTT): Đo lượng đường trong máu trước và sau khi uống một lượng dung dịch glucose nhất định.
• Xét nghiệm HbA1c: Đo lượng đường huyết trung bình trong 2-3 tháng gần nhất.

Nếu bạn lo lắng về yếu tố bệnh tiểu đường di truyền, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ. Bác sĩ sẽ đánh giá tiền sử gia đình, các yếu tố nguy cơ khác và quyết định xem xét nghiệm di truyền có cần thiết cho trường hợp của bạn hay không.

Xét nghiệm chẩn đoán gen di truyền bệnh tiểu đường

Cần làm gì nếu có nguy cơ mắc tiểu đường do di truyền?

Nếu bạn vẫn băn khoăn bệnh tiểu đường có di truyền không và lo ngại mình thuộc nhóm có nguy cơ, đừng quá hoang mang. Tuy yếu tố di truyền không thể thay đổi, nhưng hoàn toàn có thể chủ động giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh bằng cách thay đổi lối sống. Nếu bạn nằm trong nhóm có nguy cơ cao do di truyền, hãy thực hiện các bước sau:

 1. Thay đổi lối sống lành mạnh

Hạn chế dùng đồ uống có đường, kẹo,bánh ngọt, bánh mì trắng. Tăng cường ăn nhiều rau xanh, trái cây ít đường, ngũ cốc nguyên hạt (gạo lứt, yến mạch, bánh mì nguyên cám) và các loại đậu. Bởi vì chất xơ giúp kiểm soát đường huyết và tạo cảm giác no lâu.

Cần duy trì cân nặng và kiểm soát khẩu phần ăn hợp lý, ăn đủ no, không ăn quá nhiều. Chai nhỏ bữa ăn trong ngày để duy trì đường huyết ổn định. Nếu bị thừa cân, béo phì thì dù giảm chỉ 5-7% trọng lượng cơ thể cũng giảm đáng kể được nguy cơ mắc tiểu đường.

2.  Tập thể dục đều đặn

Mục tiêu ít nhất 150 phút hoạt động thể chất cường độ vừa phải mỗi tuần, hoặc 75 phút hoạt động cường độ cao. Ví dụ: đi bộ nhanh, bơi lội, đạp xe, nhảy múa, làm vườn.

Kết hợp các bài tập tăng cường sức mạnh ít nhất 2 lần/tuần (nâng tạ, chống đẩy). Tập thể dục giúp tăng cường độ nhạy insulin, giảm cân và cải thiện sức khỏe tim mạch.

3.  Khám sức khỏe định kỳ

Đặc biệt nếu bạn trên 45 tuổi hoặc có nhiều yếu tố nguy cơ, hãy đi khám định kỳ để kiểm tra đường huyết. Phát hiện sớm tiền tiểu đường (đường huyết cao hơn bình thường nhưng chưa đến mức tiểu đường) sẽ giúp bạn có cơ hội đảo ngược tình trạng này.

4.  Quản lý căng thẳng

Học cách đối phó với căng thẳng thông qua thiền, yoga, hít thở sâu, hoặc các hoạt động giải trí yêu thích. Ngủ 7-9 tiếng mỗi đêm. Vì thiếu ngủ có thể ảnh hưởng đến hormone kiểm soát sự thèm ăn và đường huyết.

5.  Không hút thuốc lá và hạn chế rượu bia

Hút thuốc làm tăng nguy cơ tiểu đường và biến chứng. Còn uống quá nhiều rượu bia có thể ảnh hưởng đến đường huyết và làm tăng cân. Chính vì thế mà không nên hút thuốc lá và uống rượu bia có chừng mực.

Một số câu hỏi thường gặp

1. Bố hoặc mẹ bị tiểu đường thì con có chắc chắn bị không?

Trả lời: Không. Di truyền chỉ làm tăng nguy cơ mắc bệnh, không có nghĩa là bạn chắc chắn sẽ mắc bệnh. Lối sống đóng vai trò rất quan trọng trong việc quyết định bạn có phát bệnh hay không.

2. Chồng bị tiểu đường có nên sinh con không?

Trả lời: Hoàn toàn có thể. Bệnh tiểu đường của người chồng không phải là lý do để không sinh con và không ảnh hưởng trực tiếp đến thai kỳ của người vợ.

3. Tiền tiểu đường có di truyền không?

Trả lời: Tiền tiểu đường là giai đoạn trước khi phát triển thành tiểu đường tuýp 2, trong đó đường huyết đã cao hơn bình thường nhưng chưa đủ tiêu chuẩn chẩn đoán tiểu đường. Yếu tố di truyền làm tăng nguy cơ phát triển tiền tiểu đường, giống như với tiểu đường loại 2.

4. Nếu tôi không có ai trong gia đình bị tiểu đường, tôi có thể mắc bệnh không?

Trả lời: Có. Mặc dù tiền sử gia đình là một yếu tố nguy cơ, nhưng nhiều người mắc tiểu đường không có tiền sử gia đình. Các yếu tố khác như lối sống không lành mạnh (ít vận động, ăn uống không khoa học, béo phì) cũng có thể dẫn đến bệnh tiểu đường.

Kết luận

Câu hỏi "Bệnh tiểu đường có di truyền không?" đã được giải đáp rõ ràng. Bệnh tiểu đường có yếu tố di truyền, nếu trong gia đình có người mắc bệnh, nguy cơ của bạn sẽ cao hơn. Tuy nhiên, di truyền chỉ là một phần trong các yếu tố gây nên tiểu đường. Bệnh còn xuất phát từ yếu tố môi trường và lối sống. Chính vì vậy, việc duy trì lối sống đóng vai trò rất quan trọng để phòng ngừa và kiểm soát hiệu quả, sống một cuộc sống khỏe mạnh.