Bệnh tiểu đường tuýp 1 là gì? Nguyên nhân, dấu hiệu và cách điều trị hiệu quả

Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tiểu đường tuýp 1 chiếm khoảng 5-10% tổng số ca mắc bệnh tiểu đường trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, dù chưa có con số chính xác nhưng tỷ lệ trẻ em được chẩn đoán mắc tiểu đường type 1 đang có xu hướng tăng dần trong những năm gần đây. Loại tiểu đường này là căn bệnh mãn tính liên quan đến hệ miễn dịch, có ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng sản xuất insulin của cơ thể.

Tiểu đường type 1 không giống với tiểu đường tuýp 2, bệnh này thường khởi phát ở tuổi trẻ và cần phải quản lý suốt đời. Trong bài viết dưới đây chúng ta sẽ cùng tìm hiểu rõ về nguyên nhân, dấu hiệu, biến chứng và cách điều trị bệnh tiểu đường loại 1 hiệu quả.

Bệnh tiểu đường tuýp 1 là gì? 

Tiểu đường tuýp 1 là một bệnh rối loạn chuyển hóa, khi tế bào beta trong tuyến tụy bị hệ miễn dịch tấn công và phá hủy, dẫn đến việc không thể sản xuất insulin. Đây là một hormone quan trọng giúp vận chuyển đường (glucose) từ máu đi vào các tế bào để tạo năng lượng cho cơ thể hoạt động.

Hệ thống miễn dịch của cơ thể vốn có chức năng bảo vệ cơ thể khỏi tác nhân gây hại. Tuy nhiên, trong tiểu đường loại 1 thì lại nhầm lẫn tấn công vào chính tế bào beta. Vì thế mà cơ thể không thể tự sản xuất đủ insulin để chuyển hóa glucose, dẫn đến lượng đường tích tụ trong máu thay vì được chuyển hóa làm năng lượng.

Tiểu đường tuýp 1 là bệnh tự miễn, cơ thể không sản xuất insulin

So với tiểu đường tuýp 2, tiểu đường type 1 thường được coi là nghiêm trọng hơn vì tuyến tụy hoàn toàn không thể sản xuất insulin - hormone thiết yếu giúp điều hòa đường huyết. Người bệnh bắt buộc phải tiêm insulin mỗi ngày để duy trì sự sống.

Bệnh tiểu đường loại 1 có thể khởi phát ở mọi lứa tuổi nhưng trẻ em, thanh thiếu niên và người trẻ tuổi có tỷ lệ bệnh với nguy cơ và chiếm số ca mắc nhiều hơn.

Bênh cạnh đó, việc kiểm soát đường huyết ở loại này cũng khó khăn và dễ biến động nhiều hơn, đòi hỏi người bệnh phải thường xuyên theo dõi đường huyết, ăn uống và vận động khoa học. Theo Hiệp hội Tiểu đường Hoa Kỳ (ADA), nếu không được kiểm soát tốt, bệnh tiểu đường có thể sẽ gây ra các biến chứng nặng như tổn thương thận, mắt, thần kinh, tim mạch. 

Nguyên nhân gây bệnh tiểu đường tuýp 1

Nguyên nhân chính xác của tiểu đường tuýp 1 vẫn chưa được xác định rõ ràng, nhưng các yếu tố sau được xem là góp phần gây bệnh:

• Yếu tố di truyền: Nếu trong gia đình có người thân, đặc biệt là cha mẹ hoặc anh chị em ruột mắc bệnh tiểu đường type 1 thì nguy cơ mắc bệnh của con cái sẽ cao hơn người bình thường. Một số gen như HLA-DR3, HLA-DR4 được xác định là có liên quan đến việc tăng nguy cơ mắc bệnh. 
• Yếu tố tự miễn: Thay vì bảo vệ cơ thể khỏi vi khuẩn hay virus thì hệ miễn dịch lại tấn công nhầm vào các tế bào beta trong tuyến tụy, phá hủy khả năng sản xuất insulin. Dẫn đến đường huyết tăng cao và hình thành bệnh tiểu đường.
• Yếu tố môi trường: Một số loại virus nghi ngờ liên quan đến việc tác động tự miễn trong cơ thể như virus Coxsackie hoặc rubella, chế độ ăn uống hoặc tiếp xúc với một số độc tố có thể kích hoạt phản ứng tự miễn ở những người có nguy cơ di truyền.
• Yếu tố khác: Ngoài các yếu tố trên thì còn một số nguyên nhân khác liên quan đến sự gia tăng nguy cơ mắc bệnh, bao gồm: thiếu vitamin D ở trẻ em, dùng sữa bò quá sớm gây ảnh hưởng đến phản ứng miễn dịch. Tỷ lệ mắc bệnh ở các nước Bắc Âu như Phần Lan, Thụy Điển cao hơn so với các nước vùng nhiệt đới, cho thấy môi trường sống và khí hậu cũng có thể tác động.

Xem thêm: Nguyên nhân gây ra bệnh tiểu đường

Dấu hiệu nhận biết bệnh tiểu đường type 1

Nhận biết sớm các dấu hiệu của tiểu đường tuýp 1 là yếu tố rất quan trọng để điều trị kịp thời. Sau đây là một số dấu hiệu phổ biến bao gồm:

• Khát nước dữ dội và khô miệng: Khi lượng đường trong máu tăng cao, thận phải hoạt động nhiều hơn để lọc và loại bỏ đường dư thừa ra khỏi cơ thể. Điều này đã khiến cho cơ thể mất nước nhanh chóng, gây cảm giác khát nước liên tục, dù người bệnh đã uống nhiều nước. Người bệnh cũng có thể cảm thấy khô họng, khô môi, nước tiểu đậm màu. Tất cả những biểu hiện này đều là dấu hiệu cho thấy cơ thể đang mất nước.
• Đi tiểu nhiều hơn bình thường: Do lượng glucose dư thừa trong máu được thải qua nước tiểu nên người bệnh sẽ thường đi tiểu nhiều, tiểu thường xuyên. Đặc biệt, nhiều trẻ có thể tiểu dầm vào ban đêm dù trước đó không có thói quen này. Vì vậy, đây là một trong những biểu hiện đặc trưng và rất dễ quan sát trong những ngày đầu khởi phát.
• Sụt cân nhanh: Một khi cơ thể không thể chuyển hóa đường làm năng lượng thì nó sẽ phá hủy mỡ và cơ để sử dụng thay thế. Kết quả là gây ra tình trạng giảm cân đột ngột, mặc dù khẩu phần ăn không thay đổi. 
• Cảm giác đói liên tục: Dù ăn nhiều hơn bình thường nhưng người bệnh vẫn cảm thấy đói vì cơ thể không thể hấp thu glucose vào trong tế bào. Cơn đói có thể xuất hiện thường xuyên và sẽ có những triệu chứng như mệt lả, run tay chân, đổ mồ hôi lạnh nếu đường huyết tụt quá nhanh.
• Mệt mỏi và thiếu năng lượng: Dấu hiệu này xảy ra khi tế bào không nhận đủ năng lượng từ glucose, bạn sẽ cảm thấy uể oải, khó tập trung, kém linh hoạt. 
• Mờ mắt: Lượng đường trong máu cao là nguyên nhân khiến cho thủy tinh thể trong mắt bị sưng phù, ảnh hưởng đến khả năng điều tiết và gây ra tình trạng nhìn mờ, nhòe hình ảnh. Nếu như không kiểm soát đường huyết kịp thời, có thể dẫn đến biến chứng mắt nghiêm trọng như bệnh võng mạc tiểu đường.

Các triệu chứng bệnh đái tháo đường type 1 thường xuất hiện đột ngột và nặng hơn so với tiểu đường tuýp 2. Nếu bạn hoặc người thân có các dấu hiệu trên, hãy đến gặp bác sĩ ngay lập tức để được kiểm tra và chữa trị kịp thời.

Biến chứng nguy hiểm của tiểu đường tuýp 1

Nếu không được kiểm soát đúng cách, tiểu đường tuýp 1 có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến nhiều cơ quan trong cơ thể. Một số biến chứng của bệnh tiểu đường có thể kể như nhiễm toan ceton, bệnh tim mạch, biến chứng thận, mắt và thần kinh.

1. Nhiễm toan ceton (DKA)

Nhiễm toan ceton là biến chứng rất nghiêm trọng, có thể ảnh hưởng và đe dọa tính mạng của người bệnh tiểu đường. Tình trạng này xảy ra khi cơ thể không có đủ insulin, buộc phải phân giải chất béo để lấy năng lượng. Quá trình này tạo ra xeton - một loại axit có thể tích tụ trong máu, gây mất cân bằng pH nghiêm trọng. Một số triệu chứng nhận biết khi bị nhiễm toan ceton:

• Buồn nôn, nôn mửa
• Đau bụng, thở nhanh, thở sâu
• Hơi thở có mùi trái cây
• Mệt mỏi cực độ, lú lẫn, có thể hôn mê
• Da và miệng khô, mặt đỏ bừng

Nếu người bệnh bị tiểu đường có dấu hiệu cảnh báo nhiễm toan ceton thì cần phải đi cấp cứu kịp thời. Vì DKA có thể gây tử vong, đây là một trong những nguyên nhân nhập viện phổ biến nhất ở bệnh nhân tiểu đường loại 1. Vì vậy, người bệnh có thể điều trị và phòng ngừa nhiễm toan ceton nếu như kiểm soát tốt đường huyết.

2. Bệnh tim mạch

Người mắc bệnh tiểu đường tuýp 1 có nguy cơ cao gấp 2-4 lần bị các biến chứng về tim mạch so với người bình thường, bao gồm:

• Xơ vữa động mạch: Lượng đường trong máu cao kéo dài gây tổn thương thành mạch máu, đặc biệt là lớp nội mạc, tạo điều kiện cho các mảng xơ vữa hình thành. Ngoài ra, tiểu đường có thể gây rối loạn chuyển hóa lipid, làm tăng cholesterol xấu (LDL) và giảm cholesterol tốt (HDL), góp phần vào quá trình xơ vữa động mạch. Các mảng xơ vữa này làm cho mạch máu trở nên cứng và hẹp, cản trở dòng chảy của máu.
• Tăng huyết áp: Đường huyết tăng có thể làm giảm khả năng co giãn của mạch máu, tăng lượng máu lưu thông và ảnh hưởng đến cách cơ thể quản lý insulin, dẫn đến tăng huyết áp. 
• Đột quỵ: Xảy ra khi mạch máu não bị tắc nghẽn hoặc vỡ, làm gián đoạn nguồn cung cấp máu lên não. Người bệnh tiểu đường có nguy cơ đột quỵ cao hơn đáng kể và có thể gặp di chứng nặng nề hơn.

Theo nghiên cứu, bệnh nhân tiểu đường type 1 nếu mắc bệnh tim sớm sẽ có nguy cơ tử vong cao hơn gấp nhiều lần người không bị tiểu đường.

3. Biến chứng thần kinh

Lượng đường trong máu cao có thể làm tổn thương dây thần kinh ngoại biên và tự chủ, gây ra:

• Tê bì, đau nhức, rát bỏng chân tay.
• Mất cảm giác bàn chân, làm tăng nguy cơ loét, nhiễm trùng. Trong đó, loét bàn chân là một hậu quả thường gặp của người bệnh tiểu đường, nếu nặng có thể phải cắt cụt chi.
• Rối loạn tiêu hóa, huyết áp, chức năng sinh dục nếu tổn thương thần kinh tự chủ.

Biến chứng tiểu đường gây loét da

4. Biến chứng thận

Khi đường huyết cao kéo dài, các mao mạch nhỏ ở cầu thận bị tổn thương, làm giảm chức năng lọc của thận. Biến chứng thận do tiểu đường thường diễn ra âm thầm và không có triệu chứng rõ ràng ở giai đoạn đầu. Khi bệnh tiến triển sẽ có các biểu hiện sau:

• Sưng phù: Ở bàn chân, mắt cá chân, bàn tay hoặc mắt.
• Nước tiểu có bọt: Do protein bị rò rỉ vào nước tiểu.
• Mệt mỏi và yếu sức: Vì chất thải tích tụ trong cơ thể.
• Chán ăn, buồn nôn, nôn ói.
• Khó tập trung, khó ngủ.

5. Bệnh võng mạc

Biến chứng bệnh võng mạc xuất phát từ nguyên nhân chính là do lượng đường trong máu cao kéo dài, vì thiếu hụt insulin ở tiểu đường, làm tổn thương các mạch máu nhỏ nuôi dưỡng võng mạc. Khi các mạch máu này bị tổn thương, chúng sẽ bị tắc nghẽn, rò rỉ dịch, máu hoặc phát triển các mạch máu mới bất thường. Gây xuất huyết võng mạch, bong võng mạc, phù hoàng điểm.

Triệu chứng này có thể tiến triển âm thầm trong nhiều năm và dẫn đến mù lòa vĩnh viễn nếu không được phát hiện sớm.

Chẩn đoán bệnh tiểu đường type 1 như thế nào?

Chẩn đoán chính xác bệnh tiểu đường là yếu tố quyết định trong việc điều trị hiệu quả và ngăn ngừa biến chứng. Do bệnh khởi phát nhanh, triệu chứng dễ nhầm với các bệnh lý khác như sụt cân, tiểu nhiều,...nên người bệnh cần phải xét nghiệm để phân biệt rõ giữa các loại tiểu đường. Chẩn đoán bệnh tiểu đường thường dựa trên các xét nghiệm sau:

• Xét nghiệm đường huyết lúc đói (FPG): Đường huyết ≥ 126 mg/dL (7.0 mmol/L) sau 8 giờ không ăn uống là dấu hiệu của tiểu đường.
• Xét nghiệm HbA1c: Mức HbA1c ≥ 6.5% cho thấy đường huyết trung bình cao trong 2-3 tháng qua.
• Xét nghiệm đường huyết ngẫu nhiên: Đường huyết ≥ 200 mg/dL (11.1 mmol/L) kèm triệu chứng điển hình (khát, tiểu nhiều, sụt cân).
• Xét nghiệm tự kháng thể: Phát hiện các kháng thể liên quan đến bệnh tự miễn, giúp phân biệt tiểu đường type 1 và type 2
• Xét nghiệm ceton: Kiểm tra ceton trong máu hoặc nước tiểu để phát hiện nguy cơ nhiễm toan ceton.

Cách điều trị tiểu đường tuýp 1 hiệu quả

Bệnh tiểu đường không thể chữa khỏi, nhưng có thể kiểm soát hiệu quả thông qua các phương pháp là dùng thuốc và duy trì lối sống lành mạnh.

1.  Liệu pháp insulin

Vì cơ thể của người bệnh tiểu đường tuýp 1 không thể sản xuất insulin, nên cần tiêm insulin suốt đời là điều bắt buộc để có thể kiểm soát đường huyết tốt nhất. Dùng Insulin là phương pháp điều trị chính, Insulin được tiêm qua bút tiêm, kim tiêm hoặc bơm insulin. Các loại insulin phổ biến bao gồm:

• Insulin tác dụng nhanh: Bắt đầu có tác dụng sau 5-20 phút, đạt hiệu quả tối đa sau khoảng 1-2 giờ và có thể kéo dài tác dụng trong vòng 3 đến 5 giờ. Loại insulin này được sử dụng ngay trước các bữa ăn chính để kiểm soát lượng đường huyết tăng sau ăn. Insulin glulisine là một trong những loại insulin tác dụng nhanh. Ngoài ra, còn có insulin dạng hít cũng có tác dụng nhanh và nên dùng ngay trước khi ăn để đạt hiệu quả tốt.
• Insulin tác dụng ngắn: Sau khi tiêm khoảng 30-45 phút Novolin R, Humulin R bắt đầu hoạt động, đạt hiệu quả sau 2-4 giờ và duy trì sau khoảng 5-8 giờ sẽ hết hiệu lực.
• Insulin tác dụng trung gian:  Thường bắt đầu hoạt động sau khoảng 2 giờ kể từ lúc tiêm, hiệu quả trong khoảng 4 đến 12 giờ và có thể duy trì hiệu quả từ 14-24 giờ. Một loại phổ biến của nhóm này là insulin isophane (NPH).
• Insulin kéo dài: Khi tiêm được khoảng một giờ thì đến được máu và bắt đầu hoạt động, sau tiêm hiệu quả nhất từ 3-14 giờ và giữ mức insulin ổn định suốt 24 giờ.

Bút tiêm tiểu đường 

2.  Duy trì lối sống lành mạnh

Duy trình lối sống lành mạnh cũng là biện pháp điều trị bệnh tiểu đường tuýp 1 hiệu quả. 

• Chế độ ăn uống: Ăn uống cân bằng, kiểm soát lượng carbohydrate, ưu tiên thực phẩm giàu chất xơ, ít đường và chất béo bão hòa. Tránh ăn các loại thực phẩm chứa và nhiều đường, tinh bột xấu và đồ chiên rán. Nên chia nhỏ 4-6 bữa ăn/ngày để ổn định đường huyết.
• Tập thể dục: Người bệnh tiểu đường nên tham gia tập thể dục, thể thao thường xuyên. Vì hoạt động thể chất giúp làm giảm lượng đường trong máu, thông qua việc di chuyển đường vào các tế bào để tạo năng lượng. Bên cạnh đó, vận động còn giúp cải thiện độ nhạy insulin. Vì vậy, nên duy trì tập luyện ít nhất 30 phút mỗi ngày hoặc ít nhất 150 phút mỗi tuần để nâng cao sức khỏe. Tuy nhiên, tránh tập quá sức hoặc khi đường huyết quá thấp dưới 70 mg/dL hoặc quá cao >300 mg/dL. Luôn mang theo đồ ăn nhẹ chứa carb nhanh hấp thu để phòng ngừa hạ đường huyết khi tập.

3.  Theo dõi đường huyết thường xuyên

Người bệnh có thể tự theo dõi đường huyết tại nhà bằng cách sử dụng máy đo đường huyết cá nhân để kiểm tra đường huyết nhiều lần trong ngày (trước bữa ăn, sau bữa ăn, trước khi đi ngủ và khi có triệu chứng bất thường). 

Theo dõi y tế định kỳ: Nên đi khám bác sĩ để theo dõi HbA1c định kỳ bằng việc thực hiện xét nghiệm để biết được mức đường huyết trung bình trong 2-3 tháng gần nhất, từ đó giúp đánh giá hiệu quả của phác đồ điều trị. Kiểm tra mắt, thận, tim mạch và bàn chân thường xuyên để phát hiện sớm các biến chứng.

Giảm căng thẳng, ngủ đủ giấc cũng là biện pháp hiệu quả để điều trị bệnh tiểu đường. Bởi vì tất cả các yếu tố này có ảnh hưởng đến đường huyết. Ngoài ra, các nghiên cứu gần đây đang phát triển các phương pháp mới như liệu pháp miễn dịch hoặc cấp ghép tế bào beta, nhưng hiện chưa được ứng dụng rộng rãi.

Xem thêm: Hiểu sâu về bệnh tiểu đường

Kết luận

Tiểu đường tuýp 1 là một bệnh lý phức tạp nhưng có thể kiểm soát được nếu được chẩn đoán sớm và điều trị đúng cách. Chỉ cần hiểu rõ dấu hiệu, nguyên nhân, biến chứng và các phương pháp điều trị bệnh tiểu đường sẽ giúp người bệnh duy trì chất lượng cuộc sống tốt. Nếu bạn nghi ngờ mình hoặc người thân mắc bệnh, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên khoa để được tư vấn và điều trị kịp thời.