Nhiễm toan ceton là gì? Dấu hiệu nhận biết sớm mà người tiểu đường nên biết

Nhiễm toan ceton là một trong những biến chứng cấp tính nguy hiểm của bệnh tiểu đường, xảy ra khi cơ thể thiếu hụt insulin trầm trọng khiến đường không thể vào tế bào để tạo năng lượng. Nếu không phát hiện và điều trị kịp thời, có thể dẫn đến hôn mê, thậm chí tử vong chỉ trong thời gian ngắn. Bài viết dưới đây, Thuốc Tiểu Đường sẽ giúp bạn hiểu rõ về nguyên nhân, dấu hiệu và cách điều trị nhiễm toan ceton.

Nhiễm toan ceton là gì?

Nhiễm toan ceton là một biến chứng nghiêm trọng, thường xảy ra ở bệnh nhân đái tháo đường, đặc biệt là đái tháo đường type 1. Đây là tình trạng cơ thể bị thiếu insulin nghiêm trọng khiến glucose không thể vào tế bào để tạo năng lượng, nên cơ thể chuyển sang phân hủy chất béo làm nhiên liệu, sinh ra các thể ceton (axit trong máu). Khi các thể ceton tích tụ quá nhiều sẽ làm cho máu bị toan hóa, gây ra nhiễm toan ceton, một trạng thái mất cân bằng chuyển hóa nghiêm trọng có thể dẫn đến tử vong nếu không được xử trí kịp thời.
Cơ chế hình thành nhiễm toan ceton:
Cơ chế hình thành nhiễm toan ceton là do thiếu insulin nghiêm trọng làm giảm khả năng sử dụng glucose của các mô trong cơ thể, đặc biệt là khi insulin không đủ hoặc bị ngưng điều trị. Khi đó, cơ thể chuyển sang chuyển hóa chất béo để tạo năng lượng thay thế. Quá trình phân huỷ acid béo tự do (ở gan) dẫn đến sản xuất acetyl-CoA dư thừa.
Acetyl-CoA dư thừa không thể vào chu trình acid citric bình thường do đồng thời giảm oxaloacetate, nên được chuyển hướng tạo thành các thể ceton (acetoacetate, beta-hydroxybutyrate, và acetone). Các thể ceton tích tụ trong máu gây toan hóa máu (giảm pH máu), tạo ra hiện tượng nhiễm toan ceton.
Thiếu insulin còn làm tăng hormone đối kháng như glucagon, adrenaline, cortisol, kích thích sự phân huỷ triglycerid thành acid béo tự do và tăng tân tạo glucose làm tăng đường huyết và cung cấp nguyên liệu cho sản sinh thể ceton. Ngoài ra, sự tăng oxy hóa beta các acid béo làm tăng NADH làm giảm chu trình Krebs, làm tăng sinh thể ceton.
Kết quả là tình trạng toan chuyển hóa nghiêm trọng kèm tăng glucose máu, mất nước, rối loạn điện giải, gây ra các triệu chứng nghiêm trọng nếu không được điều trị kịp thời.

Nhiễm toan ceton là biến chứng nguy hiểm

Nguyên nhân gây nhiễm toan ceton ở người tiểu đường

Nguyên nhân gây nhiễm toan ceton ở người tiểu đường chủ yếu liên quan đến tình trạng thiếu hụt insulin nghiêm trọng khiến cơ thể không sử dụng được glucose làm năng lượng. Các nguyên nhân cụ thể gồm:

• Thiếu insulin nghiêm trọng do các lý do như ngừng điều trị insulin đột ngột, kỹ thuật tiêm insulin sai hoặc cung cấp không đủ liều insulin. Người bệnh tiểu đường type 1 đặc biệt dễ bị do không sản xuất insulin hoàn toàn.
• Các bệnh lý cấp tính như nhiễm trùng (viêm phổi, nhiễm trùng tiết niệu, viêm màng não, viêm tụy cấp...), làm tăng sản xuất các hormone đối kháng insulin như adrenaline, cortisol, glucagon, khiến insulin mất tác dụng và kích thích phân giải mỡ nhiều hơn.
• Stress thể chất và tinh thần gây tăng hormone stress, làm giảm tác dụng của insulin.
• Tác dụng phụ hoặc dùng thuốc không đúng cách, như corticoid, một số thuốc lợi tiểu, thuốc điều trị tiểu đường không đúng chỉ định.
• Các bệnh lý khác như nhồi máu cơ tim, đột quỵ, cường giáp, cường năng tuyến thượng thận, hoặc lạm dụng rượu và các chất kích thích như ma túy.
• Tình trạng rối loạn tâm thần, chấn thương, phẫu thuật cũng làm tăng nguy cơ nhiễm toan ceton.

Người bệnh tiểu đường type 2 ít khi bị nhiễm toan ceton, nhưng trong một số trường hợp nặng hoặc do thiếu insulin tương đối cũng có thể xảy ra. Ngoài ra, ở một số người, nhiễm toan ceton có thể là biểu hiện đầu tiên khi mới mắc bệnh tiểu đường.

Xem thêm: Hậu quả của bệnh tiểu đường: Những biến chứng nguy hiểm cần biết

Dấu hiệu nhận biết nhiễm toan ceton do đái tháo đường

Dấu hiệu nhận biết nhiễm toan ceton do đái tháo đường bao gồm một loạt các triệu chứng liên quan đến tình trạng mất cân bằng chuyển hóa nghiêm trọng và mất nước trong cơ thể. Các triệu chứng thường gặp là:

• Mệt mỏi, yếu sức, ý thức mơ màng hoặc lú lẫn, nhìn mờ do ảnh hưởng đến chức năng thần kinh
• Buồn nôn, nôn ói, đau bụng, là dấu hiệu phổ biến do sự kích thích của các thể ceton lên dạ dày ruột.
• Khát nước liên tục và tiểu nhiều do cơ thể cố gắng đào thải lượng ceton và glucose dư thừa qua nước tiểu, gây mất nước nghiêm trọng.
• Dấu hiệu mất nước rõ ràng như môi khô, lưỡi khô, da khô, thậm chí hạ huyết áp và nhịp tim nhanh do mất nước ảnh hưởng đến tuần hoàn.
• Hơi thở có mùi trái cây, tương tự như mùi táo chín, do acetone - một trong các thể ceton bị thải qua phổi.
• Nhịp thở nhanh, sâu theo kiểu Kussmaul (thở 4 thì: hít vào, ngưng thở, thở ra, ngưng thở) nhằm cố gắng giảm toan trong máu.
• Sụt cân không lý giải được do cơ thể mất năng lượng và phân giải nhiều mỡ.
• Thân nhiệt có thể giảm nhẹ do giãn mạch ngoại vi, đây cũng là dấu hiệu cảnh báo tiên lượng xấu.
• Nếu không được điều trị kịp thời, người bệnh có thể xuất hiện các triệu chứng nghiêm trọng hơn như rối loạn ý thức sâu, hôn mê, sốc, và nguy cơ tử vong rất cao.

Bệnh nhân tiểu đường khi có từ 2 dấu hiệu kể trên, hoặc đường huyết liên tục cao trên 16.7 mmol/L (300 mg/dL), có ceton trong nước tiểu không giảm được, cần được cấp cứu ngay để xử trí kịp thời.

Dấu hiệu buồn nôn khi mắc nhiễm toan ceton

Cách chẩn đoán và xét nghiệm nhiễm toan ceton

Cách chẩn đoán nhiễm toan ceton ở người bệnh đái tháo đường dựa trên sự kết hợp giữa các dấu hiệu lâm sàng và kết quả xét nghiệm cận lâm sàng.

Chẩn đoán lâm sàng:
Người bệnh có các biểu hiện như:

• Khát nước nhiều, uống nhiều và đi tiểu nhiều do tăng glucose huyết.
• Mệt mỏi, yếu sức, nhìn mờ, ý thức thay đổi từ mơ màng đến lơ mơ, hôn mê.
• Buồn nôn, nôn ói, đau bụng, thở nhanh sâu kiểu Kussmaul.
• Hơi thở có mùi trái cây (mùi acetone).
• Dấu hiệu mất nước như khô da, môi, giảm huyết áp, nhịp tim nhanh.

Chẩn đoán cận lâm sàng:
Xét nghiệm cần thực hiện gồm:

• Định lượng glucose huyết: thường thấy tăng cao, ≥ 13.9 mmol/L (250 mg/dL) hoặc ≥ 200 mg/dL.
• Định lượng ketone trong máu hoặc nước tiểu: nồng độ β-hydroxybutyrate ≥ 3.0 mmol/L hoặc que thử nước tiểu ketone ≥ 2+.
• Khí máu động mạch: pH < 7.30, bicarbonate (HCO3-) huyết tương < 18 mmol/L chứng tỏ toan chuyển hóa.
• Điện giải đồ kiểm tra các rối loạn điện giải như kali máu, natri máu.
• Nếu cần, chụp X-quang, điện tim để phát hiện các nguyên nhân hoặc biến chứng kèm theo.

Tiêu chuẩn chẩn đoán nhiễm toan ceton chính thức cần đủ 3 điều kiện:

• Tăng glucose trong máu (≥ 200 mg/dL hoặc có tiền sử đái tháo đường).
• Sự hiện diện tăng ketone trong máu hoặc nước tiểu.
• Toan chuyển hóa: pH <7.3 hoặc HCO3- huyết tương <18 mmol/L.

Chẩn đoán cần phân biệt với các tình trạng tăng đường huyết khác như tăng áp lực thẩm thấu huyết, để lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp.

Xem thêm: Biến chứng cấp tính của bệnh tiểu đường và cách phòng tránh hiệu quả

Điều trị nhiễm toan ceton ở người tiểu đường

Điều trị nhiễm toan ceton ở người tiểu đường là một quá trình cấp cứu y tế quan trọng, nhằm nhanh chóng ổn định chuyển hóa và hô hấp, tránh các biến chứng nặng nề. Nguyên tắc điều trị bao gồm:

Bù nước và điện giải

Người bệnh thường mất nước nghiêm trọng do đa niệu thẩm thấu từ tăng glucose huyết. Cần bù nước tĩnh mạch bằng dung dịch NaCl 0,9% trong giờ đầu tiên với liều 15-20 ml/kg/giờ, sau đó giảm dần tùy tình trạng bệnh nhân. 
Khi glucose máu xuống khoảng 13,9 mmol/L (250 mg/dL), dung dịch glucose 5% được dùng thay thế để tránh hạ đường huyết trong khi truyền insulin vẫn tiếp tục. Đồng thời theo dõi và bổ sung điện giải (đặc biệt kali) nhằm tránh rối loạn điện giải nguy hiểm.

Bù insulin

Thiếu insulin là cơ chế chính gây nhiễm toan ceton, nên bù insulin là yếu tố thiết yếu. Insulin tác dụng nhanh được truyền tĩnh mạch liên tục với liều khởi đầu 0,1-0,15 IU/kg/giờ, sau đó điều chỉnh liều theo mức giảm đường huyết. Khi đường huyết xuống thấp (<13,9 mmol/L), cần giảm liều insulin và bổ sung glucose 5%. Khi các chỉ số toan máu cải thiện, bệnh nhân tỉnh táo, có thể chuyển sang tiêm insulin dưới da.

Điều trị nhiễm toan ceton bằng insulin

Điều chỉnh rối loạn toan kiềm

Nếu pH máu < 7, có thể xem xét truyền bicarbonat để điều chỉnh toan chuyển hóa nhưng chỉ khi toan nặng và dưới sự theo dõi chặt chẽ.

Xử trí các nguyên nhân khởi phát

Điều trị các nguyên nhân tiềm ẩn như nhiễm trùng, nhồi máu cơ tim, stress, ngưng thuốc insulin hoặc các bệnh lý phối hợp khác rất quan trọng để ngăn ngừa tái phát.

Theo dõi và chăm sóc hỗ trợ

Theo dõi sát các dấu hiệu sinh tồn, tình trạng lâm sàng, điện giải, cân bằng dịch, chức năng thận và đường huyết để điều chỉnh phác đồ kịp thời.

Quá trình điều trị cần được thực hiện tại cơ sở y tế có khả năng theo dõi sát, thường là phòng hồi sức hoặc đơn vị chuyên khoa đái tháo đường, bởi nhiễm toan ceton có thể tiến triển nhanh, đe dọa tính mạng nếu không xử lý đúng cách.

Phòng ngừa nhiễm toan ceton cho người tiểu đường

Phòng ngừa nhiễm toan ceton ở người tiểu đường là rất quan trọng để tránh biến chứng nguy hiểm có thể đe dọa tính mạng. Dưới đây là những biện pháp phòng ngừa hiệu quả:

1. Kiểm soát bệnh tiểu đường tốt

• Tuân thủ nghiêm ngặt chế độ ăn uống lành mạnh, cân đối và duy trì hoạt động thể chất đều đặn hàng ngày.
• Dùng thuốc hoặc insulin đúng liều, đúng cách theo hướng dẫn bác sĩ, không tự ý ngưng hoặc giảm liều.
• Theo dõi lượng đường huyết thường xuyên, đặc biệt khi có dấu hiệu bất thường hoặc trong tình trạng ốm đau, stress.

2. Giám sát và theo dõi ketone

• Người bệnh cần biết cách tự kiểm tra ketone trong nước tiểu hoặc máu khi đường huyết cao trên 250 mg/dL hoặc khi có các dấu hiệu nghi ngờ nhiễm toan ceton như buồn nôn, nôn, đau bụng.
• Phát hiện sớm ketone dương tính giúp can thiệp kịp thời, tránh diễn tiến nặng.

3. Đối phó với các yếu tố kích thích

• Điều trị kịp thời các bệnh nhiễm trùng, tránh bỏ thuốc hoặc sai sót trong sử dụng insulin khi đang bị bệnh hoặc phẫu thuật.
• Uống đủ nước, không nhịn ăn kéo dài để tránh cơ thể phải phân giải mỡ quá mức, sinh ra cetone.

4. Tăng cường nhận thức và tái khám định kỳ

• Người bệnh cần được giáo dục về nguyên nhân, triệu chứng và cách xử trí sớm nhiễm toan ceton.
• Thăm khám định kỳ để điều chỉnh thuốc và kiểm soát tốt bệnh nền.

5. Chuẩn bị insulin dự phòng

• Luôn mang theo insulin dự phòng để tiêm ngay khi cần thiết, đặc biệt trong các tình huống khẩn cấp.

Nhiễm toan ceton có nguy hiểm không? Có thể tử vong không?

Nhiễm toan ceton là một biến chứng rất nguy hiểm của bệnh đái tháo đường, đặc biệt thường gặp ở người bệnh tiểu đường type 1 khi cơ thể không sản xuất đủ insulin. Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, nhiễm toan ceton có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng và dẫn đến tử vong.

Cơ chế gây nguy hiểm là do sự tích tụ các thể ceton trong máu làm máu bị toan hóa, kèm theo tình trạng tăng đường huyết và rối loạn điện giải. Những rối loạn này có thể gây ra các hậu quả nghiêm trọng như mất nước nặng, rối loạn nhịp tim, phù não, suy đa cơ quan, và đặc biệt là hôn mê, sốc, nguy cơ đột tử cao.

Theo các chuyên gia y tế, nhiễm toan ceton là cấp cứu nội khoa cần nhập viện và điều trị tích cực tại phòng hồi sức vì bệnh tiến triển nhanh và có thể gây tử vong nếu không xử lý kịp thời. Tỷ lệ tử vong nếu được điều trị đúng và sớm có thể giảm đáng kể, nhưng nếu để quá muộn có thể lên đến 5-10% hoặc cao hơn tùy theo mức độ nặng của bệnh và biến chứng đi kèm.

Xem thêm: Biến chứng thận của bệnh tiểu đường: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách phòng ngừa

Kết luận

Nhiễm toan ceton là biến chứng nguy hiểm nhưng có thể phòng ngừa nếu người bệnh tiểu đường tuân thủ điều trị, kiểm tra đường huyết định kỳ và lắng nghe cơ thể mình. Quan trọng nhất là biết cách nhận biết sớm các dấu hiệu như khát nước, mệt mỏi, hơi thở có mùi trái cây. Nếu bạn hoặc người thân có bất kỳ dấu hiệu nghi ngờ nào, hãy lập tức đến ngay cơ sở y tế gần nhất để điều trị kịp thời, tránh những hậu quả đáng tiếc.